ŻYDOWSKIE ORGANY
Organy współcześnie pojmowane są w powszechnej świadomości jako instrument przynależny kulturze zachodniej i cywilizacji chrześcijańskiej. Jednocześnie zarówno wielu wykonawców, jak i odbiorców muzyki organowej nie ma świadomości, iż aż do średniowiecza muzyka instrumentalna nie była dozwolona w katolickiej liturgii – przynależała ona do sfery „pogańskiej” i „żydowskiej”[1]. Dopiero w połowie XV wieku instrument ten staje się powszechny w kościołach. Sami Żydzi zaczynają zaś postrzegać go jako hukkat ha-goi – związany z kulturą chrześcijańską. Zatem organy w kulturze żydowskiej posiadają wielowiekową historię. Biblia hebrajska czterokrotnie wspomina o instrumencie ugav – w Księdze Rodzaju 4, 21 oraz dwukrotnie w Księdze Hioba 21, 12; 30, 31, a także w Psalmie 150, 4. Bez wątpienia termin ten oznacza instrument muzyczny, jednak wobec braku jednoznacznych podstaw historycznych jest on różnie interpretowany, między innymi jako flet, dudy lub lutnia[2]. Według Talmudu Jerozolimskiego (Sukkah 55c) mogły to być nawet starożytne organy hydrauliczne.
Innym możliwym antycznym poprzednikiem organów może być wzmiankowany w Misznie instrument magrepha (hebr. czerpać, zagarnąć, łyżkować). Talmud Babiloński (Arakhin 10b – 11a) opisuje go jako napędzane miechami organy piszczałkowe z dziesięcioma piszczałkami językowymi różnych rozmiarów oraz klawiszami zamontowanymi na wiatrownicy. Instrument ten miał znajdować się w Świątyni Jerozolimskiej. Po jej zburzeniu przez Rzymian w 70 roku naszej ery muzyka instrumentalna została zakazana podczas nabożeństw synagogalnych na znak żałoby po tym wydarzeniu. Organy pozostały tematem podejmowanym w myśli rabinicznej, obecnym w żydowskiej ikonografii i tekstach judaistycznych. Kilka wieków później przedostały się one do chrześcijańskiego kręgu kulturowego. Od XIII wieku wiele manuskryptów Biblii zawiera rysunki przedstawiające Króla Dawida grającego na organach, nadając mu nazwę organista[3]. W XV wieku organy rozpowszechniają się w kościołach klasztornych i katedralnych. Potrzeba jednak było kolejnych setek lat, aby żydowscy muzycy, pokonując uprzedzenia i liczne opory religijno – wspólnotowe, wprowadzili na stałe organy do synagogi.
Najbardziej znaczący rozdział historii organów w synagogach rozpoczyna się od Haskalah, czyli „żydowskiego Oświecenia” i dzieł Mojżesza Mendelssohna (1729 – 1786), jednego z najważniejszych żydowskich filozofów, dziadka kompozytora Feliksa Mendelssohna – Bartholdy’ego. Ruch, który początkowo miał być odnową judaizmu i przywróceniem zapomnianych tradycji żydowskich, stał się podstawą świeckiej myśli żydowskiej oraz asymilacji Żydów. Przerodził się on następnie w ruch emancypacyjny dążący do osiągnięcia prawnej i społeczno-kulturalnej równości Żydów wobec pozostałych obywateli[4].
Zmiany objęły również żydowskie życie religijne. Reformatorzy nie postrzegali swoich działań jako rewolucji. Wręcz przeciwnie – uważali, iż pozwolą one wydobyć na światło dzienne „prawdziwy” judaizm, który stanie się pełnoprawną i uznawaną religią, zdejmując z siebie odium zamkniętej i tajemniczej sekty. Reformy objęły w sposób szczególny estetyczne aspekty liturgii synagogalnej. Została ona skrócona (głównie poprzez usunięcie kantylacji Biblii), a także wprowadzono do użycia język niemiecki (mowy na wzór chrześcijańskich kazań). Radykalnym zmianom uległ muzyczny aspekt liturgii. Chcąc ją uczynić bardziej przystępną dla odbiorców, wyedukowanych muzycznie zgodnie z kulturą zachodnią, wprowadzono chorałowe śpiewy kongregacji w językach niemieckim i hebrajskim oraz, co najważniejsze, rozpoczęto stawianie w synagogach instrumentów organowych.
Pierwszą synagogą, w której stanęły organy, była bożnica przy szkole dla dzieci z ubogich żydowskich rodzin w Seesen (Westfalia). Jej fundator Izrael Jacobson, zgodnie z ideami Mendelssohna, upatrywał wzrostu pozycji społecznej Żydów poprzez edukację. Konsekracja tej bożnicy w dniu 17 lipca 1810 roku stała się pierwszym udokumentowanym wydarzeniem, podczas którego w synagodze zlokalizowanej na terenie Niemiec zabrzmiały organy – „coś dotychczas niesłyszanego”[5].
Kolejnym istotnym wydarzeniem dla żydowskiej kultury organowej była Druga Konferencja Rabiniczna, która miała miejsce w dniach 15 – 28 lipca 1845 roku we Frankfurcie nad Menem. Odbyła się podczas niej dyskusja, w której poruszano kwestie zasadności obecności organów i muzyki organowej w synagogach oraz podjęto próbę rozstrzygnięcia, czy organistami powinni być wyłącznie Żydzi[6]. Choć w konkluzjach zapisano, że zgodnie z tradycją i jako obcy element organy powinny być zakazane, mogą być one jednak użyte dla zbudowania i podkreślenia modlitewnego charakteru liturgii. Na uwagę zasługuje zalecenie, iż w muzyce organowej należy „unikać naśladownictwa tego, co barbarzyńskie, chyba że… element barbarzyński jest integralną częścią danego wykonania”. Uczestnicy konferencji określili również nowy porządek liturgii synagogalnej z uwzględnieniem muzyki organowej.
W następstwie tego organy zostały zainstalowane w wielu synagogach. Najbardziej znaczącym spośród nich był, zbudowany po długich dyskusjach rabinicznych i filozoficznych, instrument w Nowej Synagodze przy Oranienburger Strasse w Berlinie. Idee judaizmu reformowanego silnie promieniowały z Niemiec na inne kraje i ziemie europejskie, w tym Europę Środkową. Dotarły także do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, na Bliski Wschód i do Zachodnich Indii[7]. Stały rozwój żydowskiej muzyki organowej w Niemczech przerwała dopiero Noc Kryształowa 9 listopada 1938 roku. W pozostałej części Europy synagogi, muzycy, ich twórczość i instrumenty zostały zmiecione z powierzchni ziemi wraz z likwidacją dzielnic i gett oraz brutalną eksterminacją ludności żydowskiej podczas Zagłady.
[1] Williams Peter, The Organ in Western Culture, Cambridge Univeristy Press, New York 1993.
[2] Hasło: Biblical instruments, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, [online], Dostępny w Internecie: www.grovemusic.com. [dostęp: 8.12.2018].
[3] Braun Joachim, The Iconography of The Organ: Change in Jewish Thought and Musical Life, „Music in Art: International Journal for Music Iconography” nr 28, 2003.
[4] Sorkin David, Religious Reforms and Secular Trends in German-Jewish Life: An Agenda for Research, „Leo Baeck Institute Yearbook” nr 48, 1995.
[5] Seligmann Caesar, Geschichte der judischen Reformbewegung von Mendelssohn bis zur Gegenwart, Julius Kaufmann, Frankfurt am Main 1922.
[6] Protokolle und Aktenstucke der zweiten Rabbinerversammlung, E. Ullmann, Franfturt a/M. 1845.
[7] Idelsohn Abraham Zvi, Jewish Music in Its Historical Development, Dover, New York 1992.